Naziv i kompetencije Velike narodne skupštine preuzeti su iz Ustava Srbije

PROTIVUSTAVNO I NELEGITIMNO USTANOVLJENJE PODGORIČKE SKUPŠTINE: Velika narodna skupština - kako je zvanično ime Podgoričke skupštine 1918 - nije postojala, kao organ, kao institucija, po tada važećem Ustavu države Crne Gore. Ustav države Crne Gore nije ni dopuštao, dok se ne bi izmijenio, da se na teritoriji Crne Gore ustanovljava bilo kakav novi organ koji bi bio nadležan da odlučuje o ustavnopravnim pitanjima. Jer, utvrđivao je da o tome odlučuje “Kralj Gospodar sporazumom sa Narodnom skupštinom” ustavno ustanovljenom (čl. 36). Podgoričku skupštinu ustanovila je četvoročlana grupa lica, koja je sebe samonazvala i samopromovisala kao “Privremeni centralni izvršni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore” (stav 2. Pravila koje je donio). Ime “Velika narodna skupština” preuzeto je iz Ustava Knjaževine/kraljevine Srbije (čl. 89. Ustava od 1869. član 129. Ustava od 1903). Iz Ustava Srbije preuzeta su i određenja o njenim kompetencijama - da rješava, pored ostalog, o teritorijalnim pitanjima države Srbije i o ustavnim pitanjima. Ustanovljena je na sjednici tog četvoročlanog odbora održanoj 25. oktobra /7. novembra 1918. godine, u Beranama, aktom se naziva Pravila za biranje narodnih poslanika za Veliku narodnu skupštinu. Akt u kojem stoji da je na sjednici “riješeno da se 6. novembra (19. novembra po n. kalendaru - napomena M.Š.) izvrše izbori narodnih poslanika za Veliku narodnu skupštinu u cijeloj Crnoj Gori”; koja će 11. novembra ov.g. u Podgorici da odluči o budućem državno-pravnom položaju Crne Gore i da izabere stalni Narodni Izvršni odbor, koji će dalje radom rukovoditi i rješenjem skupštine u djelo provoditi”. Pravila je Privremeni centralni izvršni odbor donio - vidno je to iz samog teksta - bez poziva na bilo koji pravni propis - Međunarodni, Crne Gore ili Srbije. Bez poziva na bilo koje načelo tada važećih ustava Crne Gore ili Srbije. Bez poziva na bilo koje političko načelo. Univerzalno ili drugo. Odbačena je tim aktom inicijativa nekoliko grupa ličnosti iz Crne Gore, organizovanih u inostranstvu, da se organizuje “plebiscit kao način izjašnjavanja Crnogoraca o ujedinjenju sa Srbijom”. Inicijativa do tada paralelna i u načelu ravnopravna sa inicijativom da se ustanovi “posebna opštenarodna skupština u Crnoj Gori sa sastavom pouzdanim da proglasi željeno ujedinjenje”. Sve ovdje identifikovano neizostavno traži odgovor na nekoliko grupa pitanja: Na koji način i na osnovu čega je obrazovan označeni odbor? Ko su bili njegovi članovi i ko ih je imenovao ili izabrao? Je li taj odbor od naroda Crne Gore ili bilo kojeg njegovog dijela ili nekog legalnog organa Crne Gore bio izabran ili dobio ovlašćenje, mandat, pravo, da odlučuje o pitanjima na koja se odnose prikazane odluke koje je on donio? Je li on imao pravo i legimitet da odlučuje o državnim pitanjima Crne Gore, posebno o egzistencijalno-sudbinskim pitanjima crnogorske države i njenog naroda?
Odgovor na ova pitanja neizostavno traži i suština vrijednosnih odrednica - legalitet i legitimitet, budući je ustaljeno da se tim kategorijama, pravne prirode, ocjenjuje njihovo istorijsko značenje i vrijednost. Imperativnost sadržine ondašnjeg prava, Crne Gore, Srbije i međunarodnog, takođe traži odgovore na postavljena pitanja. Posebno pravo država i naroda na suverenitet; pravo na nezavisnost države i pravo na odbranu nezavisnosti i suvereniteta.
ODBOR JE ORGANIZOVAN PO ODLUCI I UPUTSTVIMA VLADE SRBIJE: Kraljevska vlada Srbije, na sjednici održanoj 15. oktobra 1918. godine, za svog “povjerenika za politička pitanja u Crnoj Gori” imenovala je Svetozara Tomića, dotadašnjeg šefa Crnogorskog odsjeka u Ministarstvu inostranih djela. Istovremeno je odlučila da on “sa srpskom vojskom otputuje u Crnu Goru”, sa zadatkom da, osloncem na snagu srpske vojske, sprovede njenu politiku “sjedinjenja Crne Gore sa Srbijom”. Sa odgovornošću prema Kraljevskoj vladi Srbije.

Crnogorski odbor za ujedinjenje bio je pod direktnom Pašićevom kontrolom

Dogovorom Tomića i Nikole Pašića odlučeno je da se obrazuje odbor u sastavu: Svetozar Tomić, kao “glava odbora”, kako je u toku njegovog rada i označavan i kako se on stvarno ispoljio i članovi: Petar Kosović, Janko Spasojević i Milosav Raičević.
Tomić i Kosović bili su državljani Srbije. Državljani bratske države, ali druge države. Na polasku u Crnu Goru, Tomić je snabdjeven specijalnom šifrom za komunikaciju sa Vladom Srbije i srpskom Vrhovnom komandom. Obavezan je da u Crnoj Gori izvršava politiku Vlade čiji je povjerenik. Petar Kosović, takođe je upućen od Vlade Srbije da zajedno sa Tomićem radi da se “sjedini Crna Gora sa Srbijom”, kako je zadatak formulisan u pismu - naredbi Nikole Pašića upućenom ministru vojnom Srbije početkom oktobra 1918. (o kojem će kasnije biti govora).
Janko Spasojević i Milosav Raičević bili su državljani Crne Gore. Obojica su postali članovi označenog odbora po dogovoru Pašića i Tomića. Obojica su djelima do tada dokazali da su odani i nepokolebljivi izvršioci politike zvanične Srbije prema Crnoj Gori i podanici te politike. To kazuju sljedeće činjenice:
a) Janko Spasojević bio je član Crnogorskog odbora za ujedinjenje Crne Gore, obrazovanog u Parizu, na čelu sa Andrijom Radovićem, koji je obrazovan i radio pod neposrednim usmjeravanjem Nikole Pašića, koji je finansirala Vlada Srbije. Odbora koji je u svom imenu imao odrednicu “Crnogorski”, a sve što je činio, činio je po smjernicama Vlade Srbije i u dogovoru sa njom. Od više dokumenata koji to dokazuju, citiram samo posljednji pasus cirkularnog pisma Nikole Pašića, od 3. (16) novembra 1917. godine, napisanog u obliku memoranduma, upućenog svim poslanicima Srbije u inostranstvu. Taj pasus glasi: “Kraljevskoj je Vladi i našim predstavnicima na strani dužnost da pomažu mirnim putem unionistički pokret među Crnogorcima; ali mi ne možemo, a tako ni naši činovnici, pa i ako su rođeni u Crnoj Gori, da se otvoreno ispoljavamo, bar za sada, u tome poslu. Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje i njegovi organi, ako ih ima u Vašoj sredini, neće i ne treba ništa važnije da rade bez sporazuma bilo sa Kraljevskom vladom bilo sa Vama. Ne smijemo dopustiti da se njihov rad ma u čemu mimoilazi i razlikuje od naše politike”. Crnogorski odbor je tako i postupao.
Spasojević je u tom Odboru radio dosljedno Pašićevim usmjerenjima. Time je dokazao svoju pouzdanost da će izvršavati srpsku politiku, što je bio osnov da Nikola Pašić usvoji njegovu ponudu da iz Pariza “pođe u Crnu Goru sa srpskom vojskom, jer može biti od koristi za rad na ujedinjenju”. U dogovoru sa Pašićem, finansiran iz sredstava dobijenih od Vlade Srbije, iz Pariza, preko Soluna i Skoplja doputovao je u Crnu Goru. Njemu je izdata viza, iako je Vlada Francuske odbijala da izdaje vize Crnogorcima raznih profesija - trgovcima, činovnicima, ranijim poslanicima i ministrima. Izdavata je viza samo onima koji su “uključeni u organizovanu kampanju protiv Crne Gore” (osim Spasojevića izdate su vize studentima Đuru Vukotiću, Bošku Bojoviću, Radovanu Šauliću, i drugima, što je bio razlog za protestne note Ministarstva spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore od 27. oktobra, broj 2223, 28. oktobra, broj 2224, 2. novembra, broj 2241, 6. novembra, broj 2255, 21. decembra, i tako dalje). Uz Pašićevu preporuku i pomoć, Spasojević je sa srpskom vojskom došao u Crnu Goru. Sa sobom je donio 200.000 dinara, dobijenih od Vlade Srbije, namijenjenih za “propagandni politički rad u Crnoj Gori”. Svoju pouzdanost da izvršava opredjeljene i politiku “sjedinjenja”, svoju obaveznost prema Vladi, Vrhovnoj komandi vojske Srbije i Nikoli Pašiću lično, Spasojević je potvrdio već sjutra dan po održanoj sjednici u Beranama. Učinio je to slanjem tog dana, iz Andrijevice, Nikoli Pašiću i Živojinu Mišiću, izvještaj o učinjenom. Izvijestio je o odluci da se sazove “skupština u Podgorici, koja će detronizirati kralja Crne Gore i proglasiti ujedinjenje”. Izrazio je uvjerenje “u pun uspjeh”. Time otkriva pravi smisao i cilj ustanovljenja Podgoričke skupštine. To jest, da je Podgorička skupština ustanovljena da “proglasi” sjedinjenje, a ne da raspravlja o tome da ili ne sjedinjenje.

Spasojević je šifrovano obavještavao Beograd o aktivnostima na ujedinjenju

Tražio je “da se u sve crnogorske varoši pošalje što više srpskih vojnika”. Za frontove vojnici i nijesu trebali. Crnu Goru je 4 dana prije toga, 4. novembra, napustila, sa Cetinja, posljednja jedinica austro-ugarske vojske na teritoriji Crne Gore. Pašića je obavijestio da je već potrošen novac koji je donio i tražio da se za rad označenog odbora “avionom pošalje milion franaka”. Spasojević je i kasnije sukcesivno slao izvještaje Vladi Srbije i Nikoli Pašiću, koristeći raspoloživu šifru. Njegov šifrovani telegram od 11. novembra sadrži izvještaj da “rad na ujedinjenju ide odlično u četiri okruga - Andrijevičkom, Beranskom, Kolašinskom i Pljevaljskom”. U njemu ponavlja traženje da se “pošalje, što je moguće brže, jedan milion dinara”. Kao član Privremenog centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje Srbije i Crne Gore, Janko Spasojević je dosljedno izvršavao politiku i odluke Vlade Srbije. To potvrđuju sadržina i rezultati rada tog odbora i niz njegovih činjenja, od kojih će jedan dio biti prikazan u izlaganjima koja slijede. To potvrđuje i sadržina njegovih izvještaja koje je dostavljao Vladi Srbije i Pašiću. Tu njegovu dosljednost potvrdila je i Vlada Srbije poslije donošenja Odluke Podgoričke skupštine, dodjeljujući mu dvije “nagrade” za “zasluge”. Prvu, njegovim imenovanjem u sastav delegacije na mirovnim pregovorima u Parizu, a drugu, po završetku tog posla, njegovim imenovanjem, tada kao istaknutog člana Radikalne stranke, za Velikog župana Oblasti Čačak.
Ni u arhivima, ni u literaturi, ni u dnevnom listu Novo doba, koji je tada izlazio na Cetinju i u kojem su objavljivane informacije o aktivnosti označenog odbora i njegovih članova, nema nijednog podatka koji bi upućivao, ako ne i dokazivao, da je Janko Spasojević, od dolaska u Crnu Goru početkom novembra do donošenja Odluke Podgoričke skupštine, ostvario komunikaciju sa bilo kojim organom Crne Gore, državnim ili društvenim, ili bilo kojim zvaničnim licem iz strukture crnogorske državne vlasti. Dakle, iako državljani Crne Gore, Janko Spasojević postao je član Privremenog centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje Srbije i Crne Gore po odluci predsjednika Kraljevske vlade Srbije, primjenom kriterijuma dokazane privrženosti politici i opredjeljenjima Vlade Srbije i spremnosti da ih izvršava. Kao član Odbora dosljedno je izvršavao politiku i usmjerenja Vlade Srbije. Prema njoj je imao i odgovornost. To znači: u označenom Odboru nije bio predstavnik naroda Crne Gore, sa obavezom i ličnom opredijeljenošću da utvrđuje, iskazuje i zastupa interese, političku volju i opredjeljenja Crne Gore i njenog naroda.
b) Milosav Raičević takođe je za člana označenog odbora imenovan na osnovu do tada dokazane svoje privrženosti politici Kraljevske vlade Srbije i svog dokazanog opredjeljenja da je dosljedno sprovodi. To kazuju sljedeće činjenice: U telegramu Vladi Srbije, upućenom uoči beranskog sastanka, Svetozar Tomić konstatuje da je Milosav Raičević “u svemu naš čovjek”. Značenje toga ne može biti drugo sem - u svemu odan politici Vlade Srbije i opredijeljen da je bezuslovno izvršava. Milosav je to dokazao i time što je, kao načelnik Beranskog okruga, 23. oktobra 5. novembra 1918. godine sazvao zbor u Beranama, na kojem je iznio od zbora usvojeni stav - “da se Beranski okrug odmah prisajedini Srbiji”. O održavanju zbora odmah je telegramom obavijestio srpsku Vrhovnu komandu i od nje tražio “da Srbija odmah prihvati to prisajedinjenje”. Sljedećeg dana, 24. oktobra/6. novembra napisao je, potpisao kao načelnik Beranskog okruga i objavio Proglas u kojem je iskazao poziv - stav: da Beranski i Andrijevački okruzi, na čije su “zemljište prvo naišli jugoslovenski pukovi”... zajednički i “prvi izglasaju ujedinjenje Srbiji”, i da pozovu “braću Crnogorce, kao svoje saotačastvenike”, da to “i oni učine”. Narednog dana se povinovao drugačijem smjeru, koji je Tomić donio. Smjeru da se umjesto “parcijalnog sjedinjenja sa Srbijom pojedinih okruga” obezbijedi sjedinjenje sa Srbijom “Crne Gore kao cjeline”.

Tomić, Kosović i Spasojević nijesu krili da su misionari srpske vlade

Dosljednost Raičevića politici i odlukama Vlade Srbije u svojstvu člana označenog odbora, potvrđuju i dvije “nagrade” koje je dobio za “zasluge”. Prvu od dinastije Karađorđevića imenovanjem za ministra u prvoj vladi 1. decembra novostvorene države, obrazovanoj 21. decembra 1918. godine, i drugu od Radikalne stranke iz Srbije koja ga je imenovala za nosioca svoje liste na izborima u Crnoj Gori održanim 28. septembra 1920. Privremeni centralni izvršni odbor koji je ustanovio Podgoričku skupštinu i odredio joj nadležnost, dakle, nije ustanovljen odlukom naroda Crne Gore ili bilo kojeg njegovog dijela. Ni jednog jedinog sela. Niti odlukom bilo kojeg legalnog i legitimnog državnog organa ili političkog tijela Crne Gore ili iz Crne Gore. Niti na osnovu opredjeljenja bilo koga od njih. Niko od njih nije dao pristanak da se on ustanovi. Ni označeni odbor, kao organizacioni oblik djelovanja, niti bilo koji njegov član, nijesu od bilo koga u Crnoj Gori dobili mandat da odlučuju o Crnoj Gori. Ni jedan od njegova 4 člana nije postao njegov član kao predstavnik Crne Gore i njenog naroda, ni po odluci nekog iz Crne Gore. Ni jedan od njih nije imao zadatak da utvrđuje, na sjednicama iznosi i zastupa interese, političku volju i opredjeljenja Crne Gore i njenog naroda.

BERANSKE ODLUKE PRIPREMIO POVJERENIK VLADE SRBIJE: Odluke, koje je označeni odbor donio u Beranama 25. oktobra / 7. novembra 1918. godine, nijesu projektovane u Crnoj Gori. Niti bilo gdje drugo od nekoga iz Crne Gore. Odluke koje je Odbor donio pripremljene su u procesima izvršavanja strateške politike i strateških opredjeljenja Vlade Srbije. O tome postoji obimna dokumentacija. U njoj se nalaze brojni podaci koji dokazuju da su te odluke stvarni konkretan izraz i način ostvarivanja te politike i tih opredjeljenja. Tema ovog rada ne podrazumijeva da se to sve prikazuje. Projekat akta koji je na toj sjednici usvojio Privremeni centralni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore izradio je Svetozar Tomić, “glava tog Odbora”. To ukazuje i on u svom radu Desetogodišnjica ujedinjenja Srbije i Crne Gore. U njemu Tomić konstatuje: U putu do Peći, “krojio sam plan za sjedinjenje”. Kada sam došao u Peć “plan je bio gotov”. Po tom njegovom iskazu, od njega “skrojeni plan” sastojao se od opredjeljenja formulisanih u pet tačaka. U drugoj, trećoj i petoj tački su opredjeljenja: ustanoviti skupštinu u kojoj “treba da bude predstavljena cijela zemlja poslanika”; raspisati izbore za narodne poslanike; za izbore poslanika “nova pravila propisati, a ne primjenjivati crnogorski izborni zakon”; propisati da glasanje bude “slobodno i posredno”, radi izbora “što više mlađih ljudi, smanjiti cenzus godina na 25 za izbor poslanika”. Ova određenja i čine srž i okosnicu sadržine prikazanih beranskih odluka, iskazanih u obliku donesenih Pravila. Državljanin Srbije, činovnik i povjerenik Vlade Srbije, bez ovlašćenja bilo koga iz Crne Gore, dakle, izvršavajući i konkretizujući politiku Vlade Srbije, izradio je projekat, koji je, funkcionalizujući Privremeni centralni izvršni odbor pretvorio u beranske odluke, sa prikazanom sadržinom. Odluke od egzistencijalno sudbinskog značaja za Crnu Goru i njen narod.

PRIVREMENI CENTRALNI ODBOR U NARODU CRNE GORE DOŽIVLJEN U PODGORICI KAO STRANI ČINILAC: U narodu Crne Gore označeni odbor doživljavan je i kao strani činilac. Kao činilac koji nema legitimitet predstavništva naroda Crne Gore.
Ilustrujem to činjenicom koju iznosi Jovan Ćetković, aktivni sudionik tadašnjih političkih zbivanja u Crnoj Gori, privrženi sprovodilac odluka Privremenog centralnog odbora, tada uvjereni unionista, u svojoj knjizi Ujedinitelji Crne Gore i Srbije. On piše: Tomić, Kosović i Spasojević u Podgorici su se predstavljali “kao izaslanici i misionari srpske vlade”. Sazvali su “konferenciju u prostorijama Podgoričke carinarnice”. “Glava Centralnog odbora, Svetozar Tomić, održao je besjedu” na toj konferenciji. Poslije njegovog govora “niko ni riječi da prokameni, niko da reče barem, tako je ili nije tako”.

Garašanin: Tvrdite da su Srbi i Crnogorci isto i tako brišite crnogorsku posebnost

Kada je u listu Glas Crnogorca od 20. januara do novembra 1884. godine objavljena serija članaka, koja se sa puno razloga označava kao tadašnji Crnogorski nacionalni program, u kojima se konstatuje da je u “Crnoj Gori životno načelo Crnogorstvo” u značenju kulturno-duhovne i narodnosno/nacionalne odrednice crnogorskog identiteta, zvanična vlast Srbije preduzima akciju i “svi znatniji srpski listovi digoše graju”, kako piše Matavulj. Oštro je zvanična vlast Srbije reagovala od 1903. do 1918. na svaki iskorak usmjeren da jača Crna Gora kao samostalna i nezavisna država. Drugi oblik djelovanja ciljno povezan sa prvim, a uspješan za ostvarenje cilja, jeste sistematsko indoktriniranje da su “jedno te isto Srbi i Crnogorci” i regrutovanje tim stanovištima indoktriniranih da se “bore” protiv “crnogorske posebnosti”, da se Crna Gora sjedini Srbiji. Za to je uspješno korišćeno “školovanje mladića iz Crne Gore” u Srbiji. Djelovanje sa smjerom da su “jedno te isto Srbi i Crnogorci” otpočelo je izdavanjem Garašaninovog uputstva Milanu Piroćancu, koga je, na osnovu ugovora zaključenog 1866. godine između Srbije i Crne Gore, Vlada Srbije uputila u Crnu Goru sa dvostrukim zadatkom: da bude sekretar knjaza Nikole, ostvari “upliv na njega i na državna djela” i da “jača ideju sjedinjenja sa Srbijom”. Uputstvo koje mu je dao Garašanin sadrži i direktivu: “... U sravnjivanju srpskog naroda sa Crnogorcima ne davati nikad povoda da jedno drugom pretpostavljate, no svagda govoriti kao jednom te istom... jednom riječi, sve staranje na to upotrijebite da se što većmom utvrdi, i upravo obljubi, ideja sjedinjenja, dokazujući da će se iz tog sljedovati ne samo uveličavanje srpskog naroda no i nadvisije njegovo nad nesrpskim narodom na Orijentu”. Tim putem treba “brisati crnogorsku posebnost”. Dakle, Garašanin konstatuje postojanje posebnosti “srpskog naroda” i “Crnogoraca”, što odgovara stvarnosti koju je on tada i iskazao! U kazivanjima o Garašaninu ovo se previđa često! U svom izvještaju po završetku misije Milan Piroćanac je predložio Vladi Srbije: sjedinjenje Crne Gore Srbije osiguravati prije svega tako što će se mladići iz Crne Gore, iz uglednih porodica, školovati u Srbiji i u Srbiji ih učiti da su “jedno te isto Srbi i Crnogorci”. Vlada Srbije usvojila je tu orijentaciju. Od tada je organizovano školovanje mladića iz Crne Gore u Srbiji. U početku desetine, a kasnije i stotine mladića. U toku školovanja učeni su da su Srbi i Crnogorci “jedno te isto” i usmjeravani da, kao intelektualna elita u Crnoj Gori, rade protiv crnogorske posebnosti i samostalnosti države Crne Gore.
Djelovanje u pravcu “brisanja crnogorske posebnosti” od 1903. godine direktno i neposredno usmjereno je na likvidaciju države Crne Gore. Nekoliko činjenica o tome. Zvanična vlast Srbije, inicirala je i osigurala da se u Beogradu politički organizuju crnogorski studenti, da se uključe u djelovanje “beogradskog jugoslovenskog pokreta” na čijem su čelu stajale poznate čvrste organizacije “Narodna odbrana” i “Crna ruka”. Vlada je finansirala i davala pravac djelovanju politički organizovanih crnogorskih studenata. Odredila im je osnovni pravac djelovanja: sjedinjenje Crne Gore Srbiji. Politički organizovani studenti u Beogradu postali su ekspozitura i sprovodnik politike zvanične Srbije u Crnoj Gori. Grupa (16) politički organizovanih u Beogradu crnogorskih studenata, 8. novembra 1905. godine objavljuje svoju programsku deklaraciju, sa nazivom Riječ crnogorske studentske omladine, kao reakciju na obznanjenu odluku knjaza Nikole da će 19. novembra donijeti Ustav Crne Gore. U programskoj deklaraciji iskazuje opredjeljene: “Zdravo shvatanje nacionalnih interesa u novom životu Crne Gore učiniće da sve separatističke težnje, antagonizam i provincijalni interesi, ukoliko bi se kosili sa stvarnim interesima srpskog naroda, moraju u-stuknuti pred idejom slobode i ujedinjenja srpskog naroda”. Opredjeljenje je potom akciono operacionalizovano sa stavom: da Crna Gora bude “južna srpska pokrajina”.

Preko Andrije Radovića Srbija uspijeva da crnogorsku vladu odvoji od kralja Nikole

Ustavno uređivanje države Crne Gore, dakle, jeste: separatizam, provincijalna težnja, koji “moraju ustuknuti pred idejom ujedinjenja srpskog naroda”. Mora biti “južna srpska pokrajina”, što podrazumijeva: mora biti ukinuta država Crna Gora! Drugačije ne može postati to što se određuje kao cilj. Ostvarivanje legitimnih prava Crne Gore kao države, njena borba za svoja prava, od tada kontinuirano, a bez osnova, proglašava se “separatizmom”, sa značenjem osude. Političke i moralne. Nigdje u svijetu se borba za svoja legitimna prava ne kvalifikuje separatizmom. Niti ima osnova za to. Razlog donošenja programske deklaracije u to vrijeme jasan je: ustav je pravno - politički činilac modernizovanja, učvršćenja i jačanja svake države. Crne Gore takođe. Činilac afirmacije i osiguravanja njenog pravno - političkog, kulturološkog, nacionalnog identiteta, posebnog individualiteta, subjektiviteta. Istovremeno i činilac, snaga, jačanja ugleda i pozicije države u sistemu država i obaveze drugih država da poštuju njen identitet, individualitet, subjektivitet. Zato je trebalo spriječiti njegovo donošenje kako bi se time spriječilo uvećanje prepreka za ukidanje crnogorske države. Kada je donesen Ustav za Knjaževinu Crnu Goru, 19. decembra 1905. godine i njime uspostavljen parlamentarni sistem, grupa (16) crnogorskih studenata i drugi Crnogorci pridobijeni za politiku Srbije taj sitem dožive kao šansu da ostvare “brisanje crnogorske posebnosti”, da se ukine Crna Gora i njena teritorija prisajedini teritoriji države Srbije. Zato su svoje djelovanje u tom pravcu usredsredili kroz Crnogorsku narodnu skupštinu. Borba oko toga vođena je oštro, intenzivno sve do početka balkanskih ratova. Za ostvarivanje tog cilja organizovale su i dvije zavjere, 1907, 1908/1909. I u toku ratnih dejstava kontinuirano je zvanična Srbija radila da sebi prisajedini Crnu Goru. Crnogorski brigadir Jovan Bećir, delegat Crne Gore u srpskoj Vrhovnoj komandi 1914. u oktobru mjesecu 1914. godine, “demonstrativno je napustio tu dužnost zbog toga što je na njega vršen pritisak da se pridruži usmjerenju vojske, da se ubrza potpuno sjedinjenje Crne Gore Srbiji”. Djelovala je kontinuirano da pomoć saveznika Crnoj Gori “ide” preko Srbije i tako je drži u zavisnosti; da crnogorska vojska ne bude na Krfu i na Solunskom frontu kao posebna vojna cjelina ili jedinica.

O ČINJENJIMA SRBIJE 1916 - 1918. DA OSIGURA SJEDINJENJE: Zvanična Srbija, 1916. godine, pod dirigentskom ulogom Nikole Pašića, tadašnjeg predsjednika Kraljevske vlade Srbije, započinje široku, sistematsku i energičnu akciju za sjedinjenje Crne Gore Srbiji. Formiran je poseban odsjek, Crnogorski odsjek, u Ministarstvu inostranih djela Srbije. U decembru je podnio referat o crnogorskom pitanju na sjednici vlade (Ministarskog savjeta) u kome je razradio plan rada na sjedinjenju. U njemu utvrđuje rušenje ugleda i sprečavanje uticaja kralja Nikole, njegovo odvajanje od uticajnih prvaka i naroda kao jedno od ključnih usmjerenja rada za ostvarenje cilja - sjedinjenja. Krfska deklaracija (1917) izrađena je i donesena u organizaciji državno-političkog vrha Srbije. Izrađena je i donesena bez poziva predstavnicima države Crne Gore da u tome učestvuju. U toj deklaraciji, iako je njena sadržina posvećena uređenju državnih odnosa na jugoslovenskom prostoru, država Crna Gora i crnogorski narod nijesu činilac odlučivanja o svojoj sudbini. U januaru 1917. za svoju politiku zvanična vlast Srbije, koju tada reprezentuje Nikola Pašić, pridobija i Andriju Radovića, tadašnjeg predsjednika crnogorske vlade u izbjeglištvu. Preko njega uspijeva da Vladu odvoji od kralja Nikole i suprotstavi je njemu. Po direktivnim instrukcijama koje je Pašić uputio srpskom poslaniku u Parizu Vesniću, Andrija Radović formira Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, sa sjedištem u Parizu. U uputstvu za organizovanje tog odbora, u kojem obrazlaže potrebu njegovog formiranja, Nikola Pašić, dirigent svih akcija za sjedinjenje Crne Gore Srbiji, za njeno “dodavanje kao priključka Srbiji”, njegove zadatke formulište u 15 tačaka.

Djelovanje Odbora za ujedinjenje, skupa sa propagandom, plaćala je srpska vlada

Među njima je načelni zadatak: da među Crnogorcima vodi unionistički pokret, “u duhu opštih srpskih interesa i našeg programa”, to jest sa ciljem sjedinjenja Crne Gore Srbiji. Odbor je i radio po direktivnim uputstvima Pašića. U tekstu nacrta svog proglasa o ujedinjenju, Odbor cilj formuliše - “ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i Jugoslavijom”. Blisko jugoslovenskoj ideji, dakle. Depešom od 24. februara 1917. upućenom poslaniku Vesniću, Pašić interveniše: “U deklaraciji - proglasu - crnogorskog odbora ne treba da uđe riječ niti Jugoslavija, niti Jugosloveni, niti ma kakva pogodbena formula ili rečenica. Odbor radi s nama na spajanju Crne Gore sa Srbijom i na jedinstvu srpskog naroda bez obzira na ostale Jugoslovene. Ova činjenica je veoma bitna za razumijevanje i motiva, i suštine, i cilja Podgoričke skupštine i Odluke koju je donijela. Odbor prvobitnu formulaciju zamjenjuje sa formulacijom: “Ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i ostalim srpskim, hrvatskim i slovenačkim zemljama u jednu nezavisnu državu”. U proglasu se Crnogorci pozivaju da se okupe pod tim geslom. U aprilu mjesecu 1917. godine Obor je počeo izdavati list Ujedinjenje, koji je izlazio povremeno. U njemu su objavljivani tekstovi u kojima se: optužuje kralj Nikola za kapitulaciju i izdaju; odlučno zastupaju stavovi koje je iskazivao Pašić; oštro napadaju tada često pojavljivani tekstovi za federativno uređenje jugoslovenske države; zastupaju stavovi o strogom centralizmu. List je upućivan u Crnu Goru i dijeljen Crnogorcima svuda u svijetu gdje ih je bilo. Uključujući SAD, Kanadu i logore crnogorskih interniraca. Vlada Srbije u cjelini finansirala je djelovanje ovog Odbora. Uključujući štampanje i distribuciju lista.
Početkom decembra 1916. godine, Pašić upućuje Svetozara Tomića u Italiju, Francusku i Švajcarsku da se sastane sa Crnogorcima u tim zemljama i da ih pridobije za srpsku politiku. Tomiću je dao uputstvo čija je suština: “Ne smemo dopustiti da se pokret među izbjeglim Crnogorcima i onima u Americi razvija u drugom pravcu do u onom koji ide u saglasnost sa politikom Kraljevine Srbije i opštim srpskim interesima”. Tomić je s tim nalogom boravio u Rimu, Nici, Marselju, Parizu i Ženevi. Sastao se i razgovarao sa grupama Crnogoraca “pristalica i protivnika kralja Nikole”. Istovremeno Pašić je u Francusku uputio dr Mihaila Vukčevića, a u Švajcarsku, Italiju i Fracnsuku i dva crnogorska studenta, Gligorija Vukčevića i Jovana Đurovića, da borave u tim zemljama, “radi propagiranja ideje o spajanju Crne Gore sa Srbijom među crnogorskom omladinom”.
Na inicijativu M. Vukčevića, upućenu iz Francuske, Pašić je uputio u Ameriku dva Crnogorca, o čemu je obavijestio srpskog poslanika u Parizu ovako: “Radi propagiranja ideje o spajanju Crne Gore sa Srbijom, odlučio sam da pošaljem u Ameriku dva Crnogorca da tamo među Crnogorcima i drugim Jugoslovenima šire tu ideju i da obavještavaju tamošnje Srbe o posljednjim danima Crne Gore i njene vlade na čelu sa kraljem Nikolom”. Ti Crnogorci - S. Bogdanović i M. Pavićević - otputovali su u SAD sa Pašićevim instrukcijama, a njegov povjerenik u Francuskoj M. Vukčević napisao je “apel Crnogorcima u SAD u kome ih poziva da ne idu u crnogorsku, već srpsku vojsku”. Kasnije su u SAD upućeni Miloš Ivanović, član Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, i Đuro Vukmirović. M. Pavićević je potom iz SAD otputovao u Kanadu, sa istim zadatkom. U crnogorskim kolonijama, u gradovima, oni su osnivali odbore, prvo u Njujorku, a zatim i u drugim gradovima. Preko ovih odbora razvijali su široku aktivnost. Uspjeli su stvoriti širi krug pristalica sjedinjenja Crne Gore i Srbije i odvratiti dio Crnogoraca da ne stupaju u crnogorske vojne jedinice, nego u srpske... Obezbjeđivali su da se dijeli list Ujedinjenje, koji je redovno upućivan iz Pariza. Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, sa sjedištem u Parizu, djelovao je, sa istim smjerom i ciljem, i među crnogorskim internircima u austro-ugarskim logorima.

Novac dati protivnicima kralja Nikole koji bi mogli vezati pleme za sebe

Ta aktivnost u logorima bila je veoma živa u toku 1918. godine. Usmjerena je na stvaranje raspoloženja i opredjeljenja interniraca za politiku “bezuslovnog ujedinjenja”. Internircima Odbor je dostavio proglas i, u djelovima (radi izbjegavanja cenzure program daljeg rada na sjedinjenju Crne Gore sa Srbijom. Istovremeno su im dostavljeni paketi hrane i odjeće. Nastojano je da oko 150 interniranih đaka i studenata dobiju dozvolu da pohađaju nastavu u Austro-ugarskoj. Za to je Vlada Srbije Odboru odobrila namjenska sredstva u “iznosu od 10-15.000 franaka mjesečno” (odluka je, naravno držana u strogoj tajnosti). Naročita pažnja poklanjana je, zbog njegovog ugleda i autoriteta, generalu Radomiru Vešoviću, kome su i “dvema njegovim ćerkama, koje su takođe bile internirane”, upućivani na imena “paketi hrane i odjeće”. njegovoj porodici u Crnoj Gori “srpsko Ministarstvo inostranih dela odobrilo je pomoć od 500 franaka”. Intenzivnim i osmišljenim radom u tom pravcu, u “logorima crnogorskih interniraca stvoren je jak tabor pristalica bezuslovnog ujedinjenja”, mada je među istaknutim internircima bilo i oštrih protivnika takve politike. To je rezultiralo oštrom političkom borbom pristalica dvije državotvorne orijentacije interniraca - jedne koja je podržavala politiku koji je vodio pariski Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, za “bezuslovno ujedinjenje sa Srbijom”, i druge koja je podržavala ujedinjenje na način projektovan politikom kralja Nikole. Prvi oštar sukob nastao je u logoru Karlštajn. Nastao je povodom inicijative da se kralju Nikoli uputi saučešće povodom smrti njegovog sina, knjaza Mirka, koji je umro početkom marta 1918. Saučešće su njegovi pisci napisali sa intonacijom izjave vjernosti i odanosti Nikoli. Prema podacima koje je objavio dr Novica Rakočević u citiranim radovima Pokret za ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom među interniranim Crnogorcima... (str.175) i Crna Gora i ujedinjenje (str.86), telegram je predao jedan general u ime pristalica. Na oštru intervenciju druge grupe interniraca, telegram je sa pošte vratio komandant logora. U oštroj polemici oko toga na zboru interniraca, vraćanje telegrama je branjeno sadržinom Krfske deklaracije i budućnošću. Na glasanje je od 124 internirca, koliko ih je bilo u logoru, 62 potpisalo telegram saučešća (55 oficira i 7 civila), a 61 nije (34 oficira i 27 civila). U logoru Boldogason tada je “većina interniraca stavilo znak korote i prisustv-ovala pomenu u logorskoj kapeli”. Odnos se mijenjao pod uticajem propagande. 4. novembra 1918. u logoru Boldogason oficiri su održali skup, na kome je 263 oficira potpisalo Izjavu crnogorskog oficira svome narodu, čija je sadržina na liniji politike koju je zastupao Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje. Pristalice ujedinjenja Srbije i Crne Gore vodili su borbu da se prihvati ideja ujedinjenja, a nijesu otvarali pitanje ni načina ujedinjenja, ni oblika vladavine. Kazivali su da to pitanje ima da riješi ustavotvorna skupština. Pomoću pridobijenih Crnogoraca, Pašić je organizovao aktivnost sa istim smjerom i ciljem i u Crnoj Gori. U početku je to činio preko pojedinaca i skriveno. To ilustruje sadržina jednog pisma koje mu je poslao jedan od povjerenika, u kojem stoji i ovo: “Ja sam dovršio spremanje da žena, o kojoj sam Vam tamo govorio, pođe preko Švajcarske u Crnu Goru s mojim instrukcijama”. Nakon obrazovanja Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, aktivnost prema Crnoj Gori odvijala se preko njega. Ta aktivnost bila je raznovrsna i intenzivna. “Polovinom 1918. g. srpska Vlada je Crnogorskom odboru stavila na raspolaganje 300. 000 franaka da ih uputi kao pomoć sirotinji u Crnoj Gori”. U Odboru je inicirano da pri korišćenju te sume sredstava “treba više da gledamo sa političke tačke gledišta, tj. da je iskoristimo za naše političke ciljeve”, tako što “novac ne bi trebalo davati svoj sirotinji, jer se to ne bi osjetilo, već ga dati istaknutijim ljudima u plemenu, koji su ranije stradali od režima kralja Nikole, a koji bi mogli vezati plemena za sebe”. Uz konstataciju da je “o tome pitao srpsku Vladu”, Andrija Radović, predsjednik Odbora, upozorio je “da ako do toga dođe, treba sve raditi u najvećoj tajnosti i slati maskirano”.

Pešić je uspio da onemogući povratak kralja Nikole i time obezglavio Crnu Goru

Od aprila mjeseca 1917. godine, kada je izašao prvi broj lista Ujedinjenje, Odbor je sve brojeve dostavljao u Crnu Goru na adrese pristalica politike koju je on zastupao. Odbor je održavao i pojedinačne veze sa pojedinim ličnostima u Crnoj Gori. Odbor je u Crnoj Gori djelovao i unutar Komitskog pokreta i preko njega u narodu. Pokreta koji je nastao sredinom 1916. imao je, prema objavljenim citiranim radovima Novice Rakočevića, oko 1.100 registrovanih pripadnika. Nastao je sa zadatkom - borba protiv okupatora. Organizovan u “komitske čete” za pojedine rejone, nije bio čvršće vojno-politički povezan. Ali, održavane su veze između njih. Njima je dostavljen i list Ujedinjenje. U maju mjesecu 1918. godine komiti su saznali za program ujedinjenja Odbora iz Pariza. Pridobijeni su da rade u korist njegove realizacije. Razvili su političku aktivnost na njegovoj liniji. Jedan od vidova te aktivnosti je održavanje zborova po pojedinim rejonima u organizaciji komita. Nekim su prisustvovali samo komiti, a nekim i stanovništvo. Jedan od takvih zborova, na kome je “prisustvovalo 380 komita” održan je u Dobrilovini, blizi Mojkovca, “10. i 11. jula 1918. godine. “Grupa komita” koja je učestvovala na zboru, “poslije duže diskusije i izlaganja pojedinih grupa... donijela je odluke: 1. Da se produži borba protiv okupatora do konačnog istjerivanja iz zemlje i ujedinjenja Crne Gore i Srbije pod dinastijom Karađorđevića. 2. Da se ne dozvoli povratak kralju Nikoli i njegovoj porodici u Crnu Goru... 4. Da se spriječi svaka dalja propaganda povraćenim internircima za račun kralja Nikole. 5. Da se nastoji svim sredstvima pridobijanje za naš pokret, a predočiti im da oblik države i njenog uređenja se ostavlja po završetku rata narodu na opredjeljenje”. Komiti su odluke pronosili i na njihovoj liniji djelovali po svim djelovima Crne Gore. Pašić je intenzivno komunicirao sa savezničkim državama, najintenzivnije sa Vladom Francuske, sa ciljem dobijanja njihove podrške i za ovaj dio politike koju vodi. Više puta je radi te komunikacije boravio i u Parizu u označenom periodu. Prikazujući kralja Nikolu kao izdajnika saveznika, izdejstvovao je od Vlade Francuske da spriječi izlazak iz Francuske kralju Nikoli i Vladi Crne Gore i njihov povratak u Crnu Goru. Time je obezbijedio da se održi razdvojenost crnogorskog naroda i njegovog vođstva i na taj način da se obezglavi Crna Gora. Da, pomoću pridobijenih Crnogoraca, odanih vlasti Srbije, tako obezglavljenu crnogorsku državu lakše i brže ukine i prisajedini Srbiji. Izdejstvovao je i da velike sile do kraja Mirovne konferencije djeluju na način koji je u korist politike koju je Pašić vodio.
Jedan od najvećih poznavaoca djelovanja Nikole Pašića, koji je rezultate svog studijskog izučavanja tog djelovanja iskazao u obimnoj knjizi Pašić i Srbija, izričito zaključuje: Bez mnogo sentimentalnosti Pašić je gledao da jedan osjećajni talas iskoristi za svoje planove i da Crnu Goru doda kao priključak širenju Srbije”.

ULOGA I UTICAJ SRPSKE VOJSKE U IZBORNIM PROCESIMA: Srpska vojska je na dva načina uticajno sudjelovala u izbornim procesima. Prvo, izvršenjem naredbe načelnika srpske Vrhovne komande od 11. novembra 1918, da trupe u Crnoj Gori “nastave najenergičnije i svim sredstvima da se na teritoriji na koju je naša vojska okupirala uguši svaka agitacija, pa ma od koga dolazila. Za ovo vam stoje na raspolaganju sva sredstva, kojima možete raspolagati bez ikakvog prezanja”. Drugo, izvršenje naredbi Vrhovne komande srpske vojske vojnim komandama sa sjedištem u Sarajevu, Zagrebu i Beogradu, da preuzimaju mjere i izvršavaju konkretna činjenja kojima će zadržavati internirce iz Crne Gore, koji su se vraćali iz austrougarskih logora, kako ne bi došli u Crnu Goru “dok se pitanje ujedinjenja ne riješi”.
Na osnovu naredbi njihove Vrhovne vojne komande, neutvrđenom broju crnogorskih interniraca srpska vojska je spriječila povratak u Crnu Goru dok nije završena Podgorička skupština.

Živojin Mišić naredio je da se generalu Vešoviću onemogući povratak u Crnu Goru

Naredbe, raspisi i uputstva o tome nalaze se u fondu dokumenta Vrhovne vojne komande srpske vojske. Ilustrovano navodim sljedeće podatke: Naredbama od 8. i 9. novembra načelnik srpske Vrhovne komande, vojvoda Živojin Mišić, naredio je komandantu II armije, vojvodi Stepi Stepanoviću, da generalu Radomiru Vešoviću “omete ulazak u Crnu Goru”, a delegatu vrhovne komande u Zagrebu, potpukovniku Simiću, da tako postupi prema vojvodi Đuru Petroviću i brigadiru Milutinu Vučiniću, i da se “crnogorske čete ni u kom slučaju ne šalju u Crnu Goru”. Na osnovu tih naredbi, u Bosanskom Brodu zadržani su: generali Radomir Vešović, Jovan Bećir i Jakov Jovanović, majori: St. Radović, Radovan Radović, Živko Nikčević i Vlado Vrbica, barjaktari: Marko Popović i Marko Martinović. Koliko je još od 9.950 crnogorskih interniraca i oko 15.000 iz logora - radnih jedinica zadržano da se do završetka izbora i rada Podgoričke skupštine ne vrati u Crnu Goru, nije poznato. Spriječen je dolazak u Crnu Goru prije završetka Podgoričke skupštine i Marku Dakoviću, od 1903. godine, čelniku crnogorskog omladinskog pokreta za ujedinjenje Crne Gore i Srbije. Spriječen mu je dolazak zato što je bio opredijeljen za republikanski oblik vladavine nove države, sa pristankom da o obliku vladavine odluči ustavotvorna skupština novoformirane države. Iz istih razloga spriječen je dolazak u Crnu Goru i Jovanu Đonoviću, od 1903. godine jednom od najistaknutijih članova najužeg rukovodstva crnogorskog omladinskog pokreta za ujedinjenje Srbije i Crne Gore. Zadržavani su, dakle, ne samo pristalice kralja Nikole i koncepcije samostalne države Crne Gore nego i istaknuti borci za ujedinjenje Srbije i Crne Gore koji nijesu prihvatili monarhijski oblik vladavine nove države i predaju Crne Gore na upravljanje bilo kojoj dinastiji. Crnogorci kojima je spriječen dolazak u Crnu Goru da učestvuju u procesima izbora za Podgoričku skupštinu, bili su u većini, obrazovane ličnosti - oficiri, profesori, učitelji, sveštenici. Jedan broj je imao i državnička znanja i iskustvo. Većina sa autoritetom u svojim sredinama ili u cijeloj Crnoj Gori. Prethodni spisak to ilustruje.
Sprečavanje njima da učestvuju u procesima izbora za Podgoričku skupštinu i da utiču na njeno odlučivanje, bez sumnje uticalo je na rezultate izbora i odlučivanja Podgoričke skupštine u korist unionista, u korist njihove koncepcije “bezuslovnog ujedinjenja”. Srpska vojska, svojim mjerama i konkretnim činjenjima, direktno i na protivpravan način, sprečavala je da unionisti u Crnoj Gori imaju političke oponente ili političke partnere. Time im je osiguravala da konstituišu Podgoričku skupštinu kao skup unionista.
Direktno miješanje u izborni proces, srpska vojska je grubo povrijedila suverenitet države Crne Gore i crnogorskog naroda. To njenom konstatovanom činjenju daje značenje koje prevazilazi izbore. Stacionirane jedinice srpske vojske na teritoriji Crne Gore svoje djelovanje za vrijeme izbora zasnivale su i navijački usmjeravale, prirodno, kako im je naređeno: da obezbijede sjedinjenje Crne Gore Srbiji. Stvarale su opšte uslove, atmosferu, pogodne unionistima da ostvaruju svoje ciljeve, a nepovoljnu za iskazivanje drugačije volje brojnim glasačima. Djelovanje koje izbore čine ne samo antidemokratskim nego i neporjecivo neregularnim.
Komandant Jadranskih trupa, Dragutin Milutinović, tri dana prije početka zasijedanja Podgoričke skupštine, Vrhovnu komandu srpske vojske obavještava o pripremama Podgoričke skupštine i iskazuje svoju procjenu njenog rezultata. U izvještaju naglašava: “Uspjeh je, može se reći, obezbijeđen”. Dan kasnije dostavlja novi izvještaj u kome stoji: “Sjutra 11. ovog mjeseca (po starom kalendaru - moja napomena) sastaje se, ovdje u Podgorici, Narodna skupština koja ima da proklamuje ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom. Ova se stvar može smatrati kao potpuno sigurna. Potrebno je, međutim, da odluka Crnogorske narodne skupštine o ujedinjenju bude od strane naše vlade odmah prihvaćena i sankcionisana i da vlasti u Crnoj Gori budu odmah organizovane po odredbama naših zakona. Od brzine (podvučeno u originalu - moja napomena) s kojom se ova odluka usvoji i u djelo provede, zavisi dalji tok događanja”.

Srpska vojska direktno se umiješala u izborne procese za Podgoričku skupštinu

Ovi izvještaji kazuju o direktnoj zainteresovanosti i involviranosti srpske vojske u izborne procese za izbor poslanika u Podgoričku skupštinu. Sve je to i saglasno utvrđenom zadatku srpske vojske određenom joj naredbom za “prodor u Crnu Goru” - da rade “na sjedinjenju Crne Gore sa Srbijom”, da u tom radu ne budu “meka srca”. One su radi toga i stacionirane na teritoriji Crne Gore. Na osnovnu konstatovanih činjenica, sa dosta pouzdanosti može se ocijeniti da su snaga i moć srpske vojske dali moć, snagu i akcionu sigurnost Privremenom centralnom izvršnom odboru, bez čega on ne bi mogao izvršiti to što je izvršio u pripremama, izboru “poslanika”, organizovanju rada Podgoričke skupštine i u donošenju Odluke koju je ona donijela. Takvu ulogu srpskih trupa u organizovanju Podgoričke skupštine potvrđuje i njihovo angažovanje u slamanju crnogors-kog narodnog otpora sprovođenju Odluke Podgoričke skupštine.

IZBORI SA NIZOM NEREGULARNOSTI NE DAJU LEGITIMITET ZA ODLUČIVANJE U IME NARODA: Naprijed konstatovane činjenice, njihovi odnosi i značenja neporecivo kazuju da su izbori poslanika u Podgoričku skupštinu sprovedeni sa nizom neregularnosti. Najgrublja i najočiglednija neregularnost sastoji se u tome što je srpska vojska spriječila povratak u Crnu Goru, do završetka izbora, znatnom broju crnogorskih generala, oficira, političara i drugih uticajnih intelektualaca. Neregularnost se sastoji i u tome što poslanike koji su predstavljali građane čitave Bjelopoljske oblasti i čitavog Plavsko-gusinjskog sreza, što je naprijed konstatovano, nijesu birali njihovi građani. Sastoji se i u tome što su izbori poslanika u Cetinju, Nikšiću i Beranama sprovedeni dva dana kasnije od dana koji je raspisom određen kao dan izbora poslanika, a na volji onih koji su o tome odlučivali. Glasanje je izvršeno bez biračkih spiskova i bez bilo kakve evidencije o identitetu glasača; birački odbori nijesu određivani; proglašavan je izbor povjerenika konstatovanjem da je dobio većinu; a bez utvrđivanja broja prisutnih birača i broja glasova za pojedine kandidate; nije utvrđivano koliko je na izbornim zborovima učestvovalo glasača i da li je učestvovala polovina glasača određenog izbornog područja; rezultate glasanja na zborovima utvrđivali su samo oni koji su rukovodili zborom pa i kada su bili kandidati i kada su za sebe utvrđivali da su izabrani (Cetinje, na primjer); punomoćja su izdavala lica koja nijesu prisustvovala izborima, bez pisanih dokumenata, i tako dalje. Izbori su, stoga, neregularni mjereno ne samo zato što su zakazani od subjekta koji nije imao ni pravo ni od naroda dobijeni legitimitet, što su sprovedeni na način suprotan crnogorskom zakonu, nego su neregularni i po standardima poštovanim u svim evropskim državama i u drugoj polovini 19-og vijeka. Nijesu regularni ni po Pravilima po kojima su sprovedeni, jer nijesu poštovane ni odredbe u njima sadržane. Odlučujući su bili moć i sud unionista i njihovo opredjeljenje da se po svaku cijenu osigura pobjeda “bezuslovnog ujedinjenja”. Zbrzanost sprovođenja izbora i “mutna situacija”, kako situaciju opisuje Ćetković, to su im omogućavali. Izneseni podaci dovoljan su osnov da se pouzdano izvede konačni činjenično - ocjenski zaključak o kakvoći sprovedenih izbora za Podgoričku skupštinu. Zaključak je: Ukupnost svih činjenica o načinu, uslovima, neregularnostima i atmosferi sprovedenih izbora poslanika u Podgoričku skupštinu 1918. godine, pouzdano kazuje da ti izbori nemaju svojstva i kvalitet demokratskih, čestitih, dostojanstvenih i pravednih izbora. Nijesu omogućili da se utvrdi stvarna volja većine birača. Nijesu legalni i legitimni. Nijesu ni omogućili, ni obezbijedili, da se izabere “opštenarodna skupština”, kako je bilo proklamovano. Procesura, rokovi, način sprovođenja izbora i utvrđivanja izbora povjerenika, a potom poslanika u Podgoričku skupštinu, isključivo raspolaganje unionista (unitarista) sa apsolutno svim instrumentima rukovođenja izbornim procesom i njihova organizovanost, omogućili su Privremenom centralnom izvršnom odboru da on stvarno odabere poslanike, da to fasadno pokrije izborima, i da tako osigura da apsolutnu većinu poslanika u Podgoričkoj skupštini čine pouzdano opredijeljeni za koncepciju “bezuslovnog ujedinjenja”, unionističku koncepciju.

Temelj Odluke Podgoričke skupštine je negiranje posebnosti crnogorskog naroda

Nema više nijedne indicije, o činjenicama i da se ne govori, koja bi pouzdanije makar ukazivala, ako ne i dokazivala, da je većinska politička grupacija u sastavu Podgoričke skupštine zaista izabrana većinom glasača u Crnoj Gori. Sprovedenim izborima, sa svojstvima koji karakterišu izbore, suštinski govoreći, izabran je politički forum unionističkog pokreta u Crnoj Gori, a ne “opštenarodna skupština” naroda Crne Gore.
Sprovedeni u cjelini protivpravno, od raspisivanja izbora i propisivanja pravila po kojima su sprovedeni, pa do načina utvrđivanja rezultata i verifikacije mandata, i bez svojstava koje osiguravaju demokratsko utvrđenje stvarne volje većine birača, izbori poslanika u Podgoričku skupštinu nemaju kvalitet koji Podgoričkoj skupštini daje legitimitet da odlučuje u ime naroda Crne Gore.

IZVORNI TEKST ODLUKE PODGORIČKE SKUPŠTINE: Odluka Podgoričke skupštine sastoji se iz dva dijela. Prvi dio je narativno obrazloženje drugog dijela - pravno-regulativnog. Drugi dio Odluke, iskazan u pravno-regulativnoj formi, ima četiri tačke.

Drugi dio Odluke i jeste - Odluka Podgoričke skupštine.
Taj dio je relevantan za ocjenu legaliteta i legitimiteta Odluke. Prvi dio je za analize sa stanovišta vjerodostojnosti i kvaliteta stavova u njemu iskazanih. To je izvan tematike ovog rada. Za razumijevanje na kojoj je kulturno-duhovnoj i političkoj matrici Odluka zasnovana bitna su dva segmenta sadržine tog narativnog dijela Odluke. To su: negacija posebnosti crnogorskog naroda i naglašavanje ocjena da je izdajnik kralj Nikola Petrović. Činjenice, međutim, negiraju i jedno i drugo. Pravno-regulativne tačke Odluke formulisane su ovako i ovim redom:
“1. da se kralj Nikola I Petrović Njegoš i njegova dinastija zbaci s crnogorskog prestola; 2. da se Crna Gora s bratskom Srbijom ujedini u jednu jedinu državu pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjenje stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca;
3. da se izabere izvršni narodni odbor od pet lica, koji će rukovoditi poslovima dok se ujedinjene Srbije i Crne Gore ne privede kraju, i 4. da se o ovoj skupštinskoj odluci izvijesti bivši kralj Crne Gore Nikola I Petrović, vlada kraljevine Srbije, prijateljske savezničke sile i sve neutralne države”.
Pojedinačna određenja u sve četiri tačke dijalektički su povezana. Međusobno su uslovljena. Sadržina njihova uzajamno se prepliće i prožima. Skupno oblikuju čvrsto koncepcijsko, smisaono i sadržinsko jedinstvo. To sve četiri tačke čini jednom Odlukom, sa više međuzavisnih elemenata. Tekst je naslovljen Odluka, a ne u množini, kada je akt koji je donijela Podgorička skupština prvi put javno objavljen odmah po njegovom donošenju. Ključna sadržina Odluke su njene prve dvije tačke. Određenja u trećoj i četvrtoj tački samo je konsekvencija regulisanog u prvoj i drugoj tački. Bez trajnijeg su dejstva.

NEMA JUGOSLAVIJE I JUGOSLOVENA U ODLUCI: Tri činjenice su očigledne iz samog teksta Odluke. Njihova očiglednost čini ih neporjecivim, a bitno kazuju o suštini i smislu Odluke i bitno doprinose njenom razumijevanju. Prvo: U Odluci nema riječi - Jugoslavija i Jugosloven. Striktno je njome ispunjen zahtjev Nikole Pašića - da u aktima o sjedinjenju “ne treba da uđe riječ Jugoslavija, niti Jugosloven, niti ma kakva pogodbena formula ili rečenica”. Dakle, jugoslovenska ideja nije ni suština ni osnov Odluke Podgoričke skupštine 1918. Drugo. Odluka je akt unilateralnog, a ne bilateralnog karaktera. Akti o ujedinjenju, po prirodi stvari i odnosa, međutim, bilateralni su akti. Po međunarodnom i unutrašnjem pravu jedna država ima pravo da sama odluči samo o sebi. Samo o svom sjedinjenju sa drugom državom. Nema pravo da unilateralno donosi akt o ujedinjenju sa drugom državom, ujedinjenju dvije države. Sadržina četvrte tačke, koja potvrđuje ko će biti “izviješten” o njenom donošenju, utvrđuje samo radnju koja se izvršava od donosioca odluke, a nema i ne može imati karakter i snagu koji bi akt činila bilateralnim. Međunarodno i unutrašnje pravo, dakle, odriču Odluci, isključuju da ima, svojstva bilateralnog akta, akta ujedinjenja.

Odluka Podgoričke skupštine napisana je tako da se njen smisao ne uoči odmah

Treće. Prve dvije tačke Odluke veoma, veoma su sadržinski obuhvatne. Ta njihova veoma obuhvatna sadržina formulisana je veoma škrto, veoma lapidarno. Tipom lapidarnosti koji odlikuje - izričito napisati ono što treba da je transparentno, da odmah svako vidi, a izričito ne kazati ono što stvarno obuhvata i podrazumijeva to transparentno, ali što za donosioca akta nije cjelishodno da se lako vidi i zapazi. Ne kazati izričito što dubina teksta stvarno sadrži, čije se postojanje u tekstu ne može osporiti valjanim argumentima, ali što se iz upotrijebljenih riječi ne vidi odmah i lako. Za čiju spoznaju su potrebna produbljenija sagledavanja sa više “radara”. Tipom lapidarnosti, dakle, koji ima svojstva - skrivalice. Tipom lapidarnosti koji zaklanja, koji skriva da se ne vidi znatan dio sadržine i smisla stvarno postojećih u tekstu prve i druge Odluke. Zato se sadržina pravno-regulativnih određenja u prvoj i drugoj tački Odluke ne može razumjeti bez utvrđenja širine i dubine koju obuhvata, bez utvrđivanja suštine i smisla pravno-regulativnih određenja u njima. To traži da se za to utvrđivanje pozove u pomoć pravilo koje se u nauci koristi za utvrđenje stvarne sadržine i smisla pravno-regulativnih određenja. Traži tim više što je utvrđivanje stvarne sadržine, suštine i smisla pravno-regulativnih određenja u prve dvije tačke Odluke koju je donijela Podgorička skupština, utvrđivanje istine o njihovom istorijskom značenju i vrijednosti.

PRAVILO ZA CJELOVITO UTVRĐENJE STVARNE SADRŽINE I SMISLA ODLUKE,KAO PRAVNO-REGULATIVNOG AKTA: U pravnoj nauci afirmisano je pravilo za utvrđenje stvarne sadržine, suštine i smisla pravno-regulativnih određenja. Budući da je Odluka Podgoričke skupštine vrste pravno-regulativne, to pravilo je djelotvorno primijeniti i za utvrđenje sadržine, suštine i smisla njene prve i druge tačke. To pravilo glasi: sadržinu, suštinu i smisao pravno-regulativnog određenja utvrđivati:
1. analizom sadržine, suštine i značenja riječi i njihovih međuodnosa u cjelini skupa i sklopa riječi kojim je pravno-regulativno određenje izraženo i iz kojih je sazdano, i,
2. identifikovanjem i analizom pobuda, razloga i ciljeva pravno-regulativnog određenja čija se sadržina utvrđuje.
Još od Ulpijana ovo pravilo važi. Ono daje veću važnost smislu nego riječima. Ulpijan je to iskazao rečenicom koja glasi: “Bolje je obratiti više pažnje na smisao, nego na riječi. Smisao je važniji od riječi”. Isto je iskazano i u klasičnoj izreci: “Smisao zakona je njegova duša; promjenom smisla, mijenja se i sam zakon”. Suštinski isto pravilo sadržano je i u zakonskoj izreci koju je Valtazar Bogišić iskazao u čl. 993. Opšteg imovinskog zakonika za Knjaževinu Crnu Goru. Izreka glasi: “Ko samo riječi zakonske znade, taj još zakon ne zna, dok mu ne shvati razum i smisao”. Izreci koja važi za sve akte iskazane pravno-regulativnim jezikom. U istoj mjeri kao i za zakon. Valtazar Bogišić suštinu toga iskazao je i opisnije u čl. 776. Opšteg imovinskog zakonika. U njemu piše i ovo: “Kad se god kakav zakon tumači, najprije valja odrediti... smisao samih riječi. Zatim se pretražuju i razabiraju... sve prilike, prigode i uticaji pri kojima je postalo zakonsko naređenje. Pri tome, treba se postarati: da se pronađu uzroci koji pobudiše zakonodavca da postavi taj zakon, kao i to što je njime postići želio...”. Bez uvažavanja označenog pravila nije moguće, objektivno, utvrditi kompleksnu sadržinu, suštinu i smisao Odluke Podgoričke skupštine.

SADRŽINA I PUNI SMISAO PRAVNO-REGULATIVNIH ODREĐENJA PRVE DVIJE TAČKE ODLUKE:
Sadržina pravno-regulativnih od-ređenja u prvoj i drugoj tački Odluke koju je donijela Podgorička skupština krucijalni je dio sadržine Odluke. Njena je jedina istorijski trajuća sadržina. Zato je najznačajnije utvrditi njihovu sadržinu, suštinu, smisao. Što je u njima stvarno sadržano iako upotrijeebljenim riječima nije sasvim transparentno iskazano.

Nakon Podgoričke skupštine Crnogorci su pokoravani dinastiji Karađorđević

U čitavom tom periodu od 23 godine od donošenja Odluke, narod Crne Gore je u položaju koji ga obavezuje da se silom ili milom pokorava dinastiji Karađorđevića i politici Srbije, bez bilo kakvih pravnih ili političkih garantovanih obaveza, makar simboličnih, prema Crnoj Gori i njenom narodu. Dinastija Karađorđevića i Vlada Srbije upravljaju Crnom Gorom u čitavom tom periodu. Prvo samostalno i osamostaljeno, a potom svojom dominacijom u unitarističko-centralističkom državnom organizmu jugoslovenske države. Upravljaju na način kojim su Crnu Goru tretirali kao dio Srbije, kao Šumadiju, Mačvu i druge regije u Srbiji. Bez prava Crne Gore kao zajednice i crnogorskog naroda kao posebne integralne cjeline da kao činioci participiraju, u bilo kom obliku, u odlučivanju o svojim legitimnim interesima i o svojoj sudbini. Potvrđena je i činjenicom da Crna Gora nije bilo ime nijednog segmenta, nijednog organizacionog oblika u okviru državnog uređenja stvorene države. Crnogorske imenske odrednice nema ni u oblasti kulture, ni u bilo kojoj drugoj oblasti u čitavom označenom periodu od 23 godine. Suštinski, ugašeno je crnogorsko ime u svemu. Ime je - znamenje. Gašenje, u državnopravnom ustrojstvu i smislu, crnogorskog imena Odlukom Podgoričke skupštine prevazilazi državni i politički obuhvat. Duboko zasijeca u istorijsko-kulturno, u istorijsko-moralno, u ljudsko egzistencijalno. U identitet. Gubitkom imena, zajednica prestaje biti ono što sa imenom jeste. Isto kao i ličnost. Što je gubitak crnogorskog imena značio i znači za Crnogorce, govore stavovi građana iskazivani i u procesu izbora poslanika u Podgoričku skupštinu. Jovan Ćetković, povjerenik unionista u izbornim procesima na području Lješkopolja, u već citiranoj knjizi, o tome svjedoči: čim sam “ušao u prvo selo moje kapetanije, počeo sam agitovati sa već spremljenim planom”. Seljaci ležerni, nepovjerljivi i “grdno zatrovani onim tvrdoglavim crnogorstvom”, govorili su: “Dobro je ujedinjenje... ali mi naše crnogorsko ime ne damo”. Pristalice republike govorili su da pristaju na zajedničku državu bila ona “od Triglava do Bitolja... od Tare do Bojane”... “samo da ne izgubi naše ime”, crnogorsko ime (str. 284 - 285).
3a) Sadržina, suština i smisao pravno-regulativnog određenja u dijelu citirane druge tačke Odluke - da se Crna Gora ujedinjuje sa Srbijom u “jednu jedinu državu pod dinastijom Karađorđevića” - uz drugo što je transparentno, u sebi skriveno ali izvjesno, sadrži i određenje: Srbija je ta jedna jedina država”. Srbija “pod dinastijom Karađorđevića”.
4a) Pravno - regulativno određenje u drugom dijelu rečenice druge tačke Odluke koje je formulisano riječima - te da “tako ujedinjenje stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca” - u kontekstu skupa i sklopa drugih pravnoregulativnih određenja Odluke, u svojoj dubini, u svojoj podlozi i suštini ima smisao koji nije transparentan, koji je skriven. Smisao je: Crnoj Gori, i kao državi i kao političkoj zajednici, i narodu Crne Gore Odlukom Podgoričke skupštine oduzima se pravo da, kao samostalni subjekti i ravnopravno sa drugim jugoslovenskim narodima i zemljama, učestvuju u stvaranju zajedničke države jugoslovenskih naroda i zemalja, u odlučivanju o uslovima ujedinjenja, o obliku zajedničke države, njenom ustrojstvu i položaju Crne Gore u njoj. Taj smisao citiranog pravno - regulativnog određenja dijela Odluke očigledno potvrđuje isključenje Crne Gore i predstavnika njenog naroda iz čina usvajanja Beogradskog pakta o ujedinjenju 1. decembra 1918. godine, kojim je stvorena država jugoslovenskih naroda i zemalja pod imenom Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca. Predstavnici Crne Gore nijesu ni pozvani da učestvuju, niti su učestvovali, ni u četvorodnevnim razgovorima o “provođenju organizacije” države, vođenim u Beogradu od 28. novembra do 1. decembra. Razgovorima koje su vodili 28-člana delegacija Nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba - kako je tada označavan državno-pravni oblik na teritoriji zapadno od Drine - imenovala na sjednici njenog Narodnog vijeća održanoj 24. oktobra/ 11. novembra u Zagrebu, da sa “punom ovlašću” s predstavnicima “Srbije i Crne Gore bezodložno provede organizaciju jugoslovenske države”. Sa dvije države, Srbijom i Crnom Gorom, dakle.

Beograd je Odluku Podgoričke skupštine vidio kao teritorijalno širenje Srbije

Ujedinjenje su završili delegacija Narodnog vijeća nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba i prestolonasljednik Aleksandar Karađorđević sa nekoliko državnika države Srbije.
Delegacija iz Zagreba pročitala je Adresu, u kojoj je iskazana i sadržina odluke Narodnog vijeća iz Zagreba o ujedinjenju sa Srbijom i Crnom Gorom. Prestolonasljednik Aleksandar Karađorđević na pročitanu Adresu odgovorio je Proklamacijom kojom je proglasio stvaranje države jugoslovenskih naroda i zemalja. U njoj doslovno piše: ... proglašavam ujedinjenja Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca”. Nije pomenuo ni Crnu Goru ni crnogorski narod. Očigledno je da je Odluku Podgoričke skupštine tretirao kao teritorijalno proširenje Srbije. Kao “dodati priključak Srbiji”, što je bez sentimentalnosti, kako je već rečeno, bio željeni cilj u politici koju simbolizuje Pašić. Time je odbacio i predlog delegacije iz Zagreba, utvrđen na sjednici Narodnog vijeća u Zagrebu 24. oktobra/11. novembra i podnesen u vođenim pregovorima: da državom koja se stvara upravlja “privremeno vijeće sastavljeno od članova Narodnog vijeća, od članova Jugoslovenskog odbora i delegata srpske i crnogorske vlasti”, a da “vladarska vlast pripada regentu Aleksandru”, i da se u roku od 6 mjeseci ima sastati u Beogradu Konstituanta, u kojoj bi predstavnici iz Crne Gore imali samostalnost kao i predstavnici drugih jugoslovenskih zemalja. Crna Gora, upravo po Odluci Podgoričke skupštine, nije subjekt u završnim činovima stvaranja države jugoslovenskih naroda i zemalja. Nije njen konstituent kao posebni činilac. U njoj se našla kao sastavni dio proširene Srbije. Bez svog identiteta i individualiteta. Državnog, kulturnog, političkog ili bilo kojeg drugog. Crna Gora nije bila subjekt tog istorijskog stvaranja, bila je jedan od prvih istorijskih graditelja ideje ujedinjenja jugoslovenskih naroda i zemalja. Ideje od čije realizacije je očekivala svoj procvat. Sa uvjerenjem, “da će u zajedničkoj državi biti dobro za Crnu Goru i Crnogorce kao i za sve druge”. Čije je koncepcijsko i sadržinsko oblikovanje u činu realizacije, u kojemu ona nije ni učestvovala, Crnoj Gori donijelo, umjesto procvata, neravnopravnost, život u nestabilnoj i neprosperitetnoj državi, “razjedanoj raskolima i političkim konfliktima”. Odluka Podgoričke skupštine dala je legitimitet tom isključenju Crne Gore iz čina ujedinjenja, iz kruga konstituenata stvorene države. Utvrđena ukupnost sadržine određena Odluke Podgoričke skupštine, dakle, pouzdano dokazuju da je tom Odlukom Crna Gora i kao država i kao politička i kulturna zajednica jednostavno inkorporirana u državu Srbiju, unitaristički/uniionistički sjedinjena njoj, bez bilo kakvog političkog, kulturnog ili drugog individualiteta, u okviru Srbije i tada stvorene države jugoslovenskih naroda i zemalja. Upravo kako je određeno u Načertaniju, kao nacionalnom srpskom programu, i projektima rađenim u procesima izvršavanja politike i opredjeljenja tadašnje Vlade Srbije. Stvarnost od 1918. do 1941. godine potvrdila je svako od ovih utvrđenja. Ako je pravedno ono što časni ljudi prihvataju kao pošteno, a jeste, učinjeno što odlikuju utvrđeni sadržaji Odluke Podgoričke skupštine daleko je, daleko od pravednosti. A bez pravednosti nema ni progresivnosti.

MOTIVI I CILJEVI USTANOVLJENJA PODGORIČKE SKUPŠTINE I DONOŠENJA ODLUKE POTVRĐUJU NJENU IDENTIFIKOVANU SADRŽINU I SMISAO: Motivi i ciljevi ukidanja države Crne Gore i desubjektivizacija njena njenim dodavanjem “kao priključka Srbiji” - upravo to što je naprijed identifikovano kao sadržina, suština, smisao Odluke Podgoričke skupštine - gajeni su, učvršćivani i na razne načine ostvarivani duže od jednog vijeka. Činjenice o tome naprijed su iznesene. Što ta smatrana “velika pobjeda Srbije” ranije nije ostvarena nego tek Odlukom Podgoričke skupštine, odgovor je dao, ili makar srž njegovu, branitelj legitimnosti i istorijske progresivnosti Podgoričke skupštine i Odluke koju je ona donijela, u dvije veoma sadržajne rečenice koje glase: “Prisajedinjenje Crne Gore Srbiji, kao i stvaranje zajedničke države, moglo se desiti tek onda kada je za te naše velike poslove i pobjede stiglo odobrenje velikih sila”.

Nije bilo ujedinjenja sa jugoslovenskim narodima već samo prisajedinjenja Srbiji

“Jači je potisnuo slabijeg uz pomoć jačih od sebe.” Odgovor dosljedno saglasan sa utvrđenim činjenicama. Sve, dakle, istina. Istina koja je i priključenje: otklanjanju dugo trajućeg tvrđenja da je Odlukom Podgoričke skupštine ostvareno “ujedinjenje sa jugoslovenskim narodima”; utvrđenju da nije ujedinjenje sa svim jugoslovenskim narodima i zemljama, nego prisajedinjenje samo Srbiji; utvrđenju da je Odlukom ostvarena pobjeda jačeg nad slabijim i uz pomoć jačih! Dakle, pobjeda jačeg, a ne ostvarenje “opšte prihvaćene želje naroda Crne Gore” koju je druga strana prihvatila da “učini dobro za Crnu Goru”. Pobjeda koja se mogla postići “tek” uz “pomoć jačih”. Nema kraćih rečenica za više istine. I to istine koja opovrgava stanovište o legitimnosti i progresivnosti Podgoričke skupštine i Odluke koju je ona donijela iskazano u njenom kontekstu koje se nalazi u istom radu. Jer, “pobjeda jačeg nad slabijim”, “tek” uz “pomoć jačih”, inkopatibilni su sa legitimitetom! “Pobjeda” silom i legitimitet ne mogu zajedno. Naprijed utvrđeno, a utvrđeno je na osnovu stvarnih činjenica, oduzimaju Podgoričkoj skupštini i Odluci koju je donijela ne samolegitimitet nego i progresivnost. Nije valjda da ih, sa suštinom koju imaju, iskazanoj prema slobodi, pravima i legitimnim interesima crnogorskog naroda, prožimaju sloboda, uvažavanje i poštovanje prava drugog, načela demokratskog ujedinjenja, humanitarne sadržine jugoslovenske ideje.
Na ovom mjestu povodom citiranog stanovišta postavljam samo jedno pitanje, na koje odgovor daje sadržina ovog rada na drugom mjestu. Pitanje je: Da li je tačno da je od velikih sila zaista “stiglo odobrenje” da jači slabijem gazi Ustav, zakone, pravni poredak, slobodu, dostojanstvo, kulturu, uključujući i spomeničku, identitet, i sve bitne vrijednosti; da li su one uopšte ulazile u način, u postupke uređivanja statusa pojedinih jugoslovenskih naroda u procesima stvaranja jugoslovenske države?!

ČINJENIČNI NALAZ I ČINJENIČNO-OCJENSKI ZAKLJUČCI O “PRAVU” PODGORIČKE SKUPŠTINE DA DONESE ODLUKU: Izvorni tekst Odluke sadržina, značenje i smisao skupa i sklopa iz kojih su sazdana pravno-regulativna određenja njena, analizirani u kontekstu utvrđenog i prikazanog u prethodnim djelovima ovog rada, primjenom identifikovanog pravila, činjenični su fond iz kojeg je proizašao i drugi dio istraživačkog rezultata. Iskazujem ga u sljedećim tačkama:
1. Donoseći predmetnu Odluku, Podgorička skupština je prisvojila pravo da, protivpravno i bez legitimiteta, samostalno, osamostaljeno od svih činilaca u Crnoj Gori - državnih ustavno ustanovljenih, društvenih - konačno, bez priziva, i sa obavezujućom snagom za svakoga, odlučuje: o ukidanju crnogorske države, njenom istorijsko-državnom, narodnosno-političkom individualitetu, o pravu crnogorskog naroda na državnost; o crnogorskoj samobitnosti; o podređivanju Crne Gore i njenog naroda vlasti društve države, na čelu sa njenom dinastijom; o desu-bjektiviziranju i Crne Gore i crnogorskog naroda i njihovom uključenju u Srbiju i u srpski narod. Prisvojila ga je sa gaženjem mada važećeg Ustava Crne Gore. Nelegalno, dakle. Svejedno je da li ga je prisvojila zabludno ili svjesno. Prisvojila ga je. Onaj ko je osnovao i odredio joj zadatak, nije imao pravo i legitimitet da odlučuje o označenim pitanjima - naprijed su identifikovane činjenice koje to dokazuju - pa nije imao pravo da drugom daje ono što sam nema. Prisvojila ga je i nelegitimno. Jer, na pravno valjan ili politički valjan način nije dobila mandat od većine naroda Crne Gore da odlučuje o pitanjima o kojima je odlučila Odlukom - naprijed su takođe identifikovane činjenice koje to dokazuju.

Izaslanici Vlade SAD: Zaključili smo da je Crna Gora nasilno anektirana

Na takav način Podgorička skupština, ni po pravilima koje je sama utvrdila, nije imala pravo da donosi Odluku pravno-regulativnog karaktera sudbinskog značaja.

NALAZI IZASLANIKA VELIKIH SILA O SUŠTINI ZBIVANJA U CRNOJ GORI NA KRAJU 1918. I U 1919. GODINI: Njujork Tajms od 7. maja 1922. objavio je izjavu Rolanda Trija koji je u januaru 1919. godine, zajedno sa kapetanom Džemsom Brusom, kao izaslanik Vlade SAD, doputovao u Crnu Goru sa zadatkom “da izvide situaciju” o zbivanjima u Crnoj Gori posljednjih mjeseci 1918. i dok borave u Crnoj Gori. U izjavi kaže: U Crnoj Gori “proveli smo preko šest nedjelja i uspjeli smo da učinimo detaljno ispitivanje velikog dijela zemlje, uključujući jednu posjetu Kotoru, a drugu Skadru. Poslije najširih mogućih izvještaja, bili smo još i toliko pažljivi da dobijemo obavještenje od obje strane i da zaključimo da je Crna Gora bila nasilno anektirana”.
“Izbori su izvršeni u prisustvu srbijanskih trupa, dok je glasanje bilo sve usmeno... ko je bio poznat kao protivnik Srbijancima, zabranjeno mu je da učestvuje u glasanju... svi oni koji nijesu htjeli primiti srbijansku okupaciju, kao posljedica toga, rastjerani su po planinama, upravo na vrh bajoneta, i pod prijetnjom smrti... Takođe smo posjetili tamnice u Nikšiću i Podgorici, gdje su svi crnogorski prvaci, koje su Srbijanci mogli uhvatiti, bili uhapšeni, ni zbog kakvog drugog razloga osim lojalnosti prema svojoj zemlji. Stalno prisustvo srbijanske vojske, kroz čitavu zemlju, kao i kod hapšenja njihovih prvaka veoma je ozlojedilo crnogorski narod; i provalija između njih i Srbije svakodnevno postaje veća”. Na početku teksta izjave konstatuje da je povod za nju članak Voltera Litlifilda objavljen u Njujork Tajmsu pod naslovom “Uništenje jedne nacije, gdje opisuje patnje Crne Gore pod vlašću Srbije”. Na kraju teksta konstatuje da je o istom “predmetu vodio razgovore” sa grofom de Salisom, “britanskim ministrom pri Vatikanu i možda najvećim britanskim autoritetom za Balkan” po njegovom “povratku iz Crne Gore”, i da i on ima isto “gledište, ali na žalost njegov izvještaj Forin Ofis nikad nije objelodanio, uprkos mnogobrojnim pitanjima po tom pogledu u Donjem domu”. Izjavu završava ovim riječima: “Ogromna je nepravda učinjenica jednom malom narodu od strane jednog većeg i to baš u vrijeme kada državnici Velikih sila, skupljeni u Parizu, upotrebljavaju fraze kao: pravo na samoopredjeljenje malih naroda”. Izjavu je prenio Glas Crnogorca, koji je tada objavljivan u Rimu, u broju 96, od 18. juna 1922. Sadržina izvještaja grofa de Salisa, poslatog 21. avgusta 1919, koji je u međuvremenu objavljen, potvrđuje konstataciju Rolanda Trija.
Grof de Salis u izvještaju konstatuje da je dobio nalog iz Londona da iz Rima pođe u Crnu Goru da ispita “okolnosti pod kojima su održani crnogorski izbori novembra 1918. godine, kao i donijete odluke o ujedinjenju sa Srbijom koje su iz njih proistekle” i naročito da ispita “do granice svoje moći istinske želje stanovništva u odnosu na budući status Crne Gore”, i da je stigao na Cetinje 3. maja 1919. Iz teksta izvještaja proizilazi da je istraživanja po Crnoj Gori vršio od tada do 21. avgusta kada je poslao izvještaj. Već je citiran jedan dio njegovog izvještaja u kome konstatuje da su izbori zbrzani i da su mnogi saznali za njih kada su završeni. Iz opširnog izvještaja samo nekoliko konstatacija: “Jedna divizija srpskih trupa je okupirala ključna mjesta zemlje... Srbi su zamijenili Crnogorce u administraciji a naročito u školama”... “Srbi čvrsto drže vlast u cijeloj zemlji i namjeravaju da je zadrže. Što se tiče protivnika inkorporacije zemlje u Srbiju, njihovi lideri su bili u bjekstvu i zatvoru”... “Izgleda da ima malo osnova za opovrgavanje tvrdnje” da su izbori “održani pod bajonetom”... “Mnogi, sa svake stranke, su govorili o krajnjoj neregularnosti rada Skupštine. Jedan očevidac koga smatram nepristrasnim mi je opisao kao farsu”...

Beogradska politika Velike Srbije pokazala se kao fatalna prepreka

Na zasjedanju Skupštine su “vikali kao u kafani. Nije bilo glasanja; rezolucije su objavljene da bi bile prihvaćene jednoglasno... sve je bilo pod sjenkom bajoneta”... “Tokom izbora bilo je puno govora o ujedinjenoj Jugoslaviji i sugerisano je da su mnogi došli u Skupštinu i da uopšte nijesu znali da će biti gurnuti u glasanje o inkorporaciji Crne Gore u Srbiju. Tek je 26. novembra otkriveno da će se odluči-vati o ujedinjenju sa Srbijom”... “Shvatio sam da je stvarna vlast bila u rukama srpskog generala i njegovog osoblja i da je ovo tijelo nominalno vladalo do 20. aprila kada su njegova ovlašćenja iznenadno prenijeta na jednog srpskog delegata iz Beograda, a administracija, kao što je gore pomenuto, stavljena u srpske ruke”... U zatvoru u Podgorici “bilo je oko 160 zatvorenika, uključujući vodeće ljude zemlje, kao što su Risto Popović, koji je dugo bio ministar finansija, i gospodin Marko Đukanović, ministar unutrašnjih djela” čija je “svojina na Cetinju opljačkana uz saglasnost vlasti, a kuća konfiskovana bez ikakvog zakona. Nekoliko mjeseci je ovdje takođe bio zatvoren vojvoda Božo Petrović”... koji je “držan mjesecima u zatvoru bez procesa, pa čak ni optužbe”... Tokom jula u Cetinju “zatvorski smještaj je postao nedovoljan, tako da je podrum Vladinog doma, nesrećno prekršten u Dom slobode, bio ispunjen novim zatvorenicima. U noći 29. jula izbrojeno je nekih četrdeset ljudi u dvjema sobama”... “Omladina je 26. jula izdala neku vrstu dekreta da svi muškarci Cetinja moraju doći u 6 sati u Vladin dom da potpišu deklaraciju vjernosti srpskom kralju Petru, uz prijetnju da će u protivnom biti smatrani prijateljima Italije. Ubrzo je došlo gore”. Potom u izvještaju opisuje kako su grupe omladine u selima oko Rijeke, oko Podgorice, u Crmnici palili kuće, među njima i kuću Milutina Vučinića, i konstatuje da mu je paljenje kuće Vučinića opisao i “šef američkog Crvenog krsta” koji se “slučajno zadesio kod tog mjesta”...
U rezimeu izvještaja, pod tač. 1. konstatuje: “Crna Gora je sada okupirana od strane jake sile srpskih trupa, za koje se službeno tvrdi da broje jednu diviziju”. Pod tač. 2. naglašava: “Srpska vlada” odbija da povuče svoje trupe, sa obrazloženjem “da je Crna Gora dio Srbije”, a tvrdnju zasniva “na radu Skupštine održane u Podgorici novembra 1918”. Treća tačka glasi: “Ni u jednom smislu izbori nijesu bili legalni... Izbori su održani, a skupština donijela odluke pod bajonetom srpskih trupa... u takvim uslovima, protesti koji zahtijevaju nepristran stav srpskih trupa neminovno moraju propasti”. U četvrtoj tački konstatuje da su “pretjerana žurba i beskrupulozna upotreba balkanskih metoda kompromitovali ovo rješenje koje se sada sreće sa odlučnom opozicijom od strane velikog dijela stanovništva, možda značajne većine. Opozicija raste sa nadama... da je slobodna jugoslovenska država sada mogućnost... Oni žele, kako kažu, da uđu u jugoslovensku državu, ali da uđu kao Crna Gora, a ne kao profektura Srbije, kao slobodni Crnogorci u skladu sa tradicijama i prošlošću svoje zemlje a ne kao poslušnici Beograda; da uđu u nju na istoj ravni kao Slovenci, Hrvati i sami Srbi... Jedna, i možda fatalna prepreka takvoj uniji je politika ‘Velike Srbije’ koja joj se suprotstavila iz Beograda”. Šesta tačka ima za predmet odnos velikih sila prema Crnoj Gori. Sa “dužnim poštovanjem prema dobroj volji i konzistentnosti” ukazuje da se ne može normalizovati situacija ako “nastave ignorisanje” i nastavlja: “Odluke Podgoričke skupštine, ilegalne i neregularne, ne daju validnu osnovu za bilo kakvu akciju”... koja je opcija u Crnoj Gori većinska, “jedino se može konkluzivno pokazati na slobodnim izborima. Puno onoga što se dešava sugeriše da ni u kom slučaju nije jasno da bi prijatelji aneksije Srbiji pobijedili”. Umjesto bilo kakvog komentara samo konstatujem: tri zvaničnika tri velike sile, bez motiva pristranosti, sa obavezom da objektivno obavijeste svoje vlade, nezavisno jedan od drugih, istraživali su stanje u Crnoj Gori neposredno poslije Podgoričke skupštine i Odluke koju je donijela, i u biti identično utvrdili stanje u Crnoj Gori. Sadržina brojnih dokumenata nastalih u Crnoj Gori ne razilazi se sa sadržinom ovih izvještaja.


(Kraj)

Tanja Knežević Perišić:
ANALIZA:
Danas je 87 godina od održavanja Podgoričke skupštine


Crna Gora (ni)je Crnogoraca


Crna Gora Podgoričkom skupštinom gubi svoju državnost, dinastiju, crkvu, ali najtragičnija posljedica je gubljenje nacionalnog identiteta, koji procesom unifikacije teško dijeli crnogorsko nacionalno biće do današnjih dana. Sve to uz desetogodišnji građanski rat koji je bjesnio ispred lica cijelog svijeta, u istoriji poznat kao Božićni ustanak, o kojem je, isti taj svijet, samo sramotno ćutao

Punih 80 godina se ćutalo o Podgoričkoj skupštini iz 1918. godine i načinu na koji je nastala zajednica Crne Gore i Srbije. Taj čin je, do nekoliko poslednjih godina, uz nemjerljiv doprinos istoričara Šerba Rastodera i njegovog kapitalnog četvorotomnog djela ''Skrivana strana istorije'', a potom i knjigama Mijata Šukovića, Radoja Pajovića i ostalih istoričara, tumačen kao “izraz jedinstva crnogorskog i srpskog naroda”, “ujedinjenje” i zaokruživanje vjekovne težnje za stvaranjem “srpske države”. Zahvaljujući pomenutim autorima, nesumnjivo je dokazano da je Podgorička skupština bila nelegitimna i nelegalna, da su izbori, održani u tadašnjoj Crnoj Gori bili, ne samo neuspjeli, već i najdramatičniji čin manipulisanja narodom koji je želio “sa Srbijom, ruku pod ruku” da uđe u veliku jugoslovensku zajednicu, a ne da izgubi, prisajedinjenjem, svoju vjekovnu državnost i nacionalni suverenitet.
Crna Gora ovim aktom gubi svoju državnost, dinastiju, crkvu, ali najtragičnija posledica je gubljenje nacionalnog identiteta, koji procesom unifikacije teško dijeli crnogorsko nacionalno biće do današnjih dana. Sve to uz desetogodišnji građanski rat koji je bjesnio ispred lica cijelog svijeta koji je o događajima u Crnoj Gori-samo sramotno ćutao!
Floskula o nedjeljivosti naroda u Srbiji i Crnoj Gori, stvorena upravo Podgoričkom skupštinom, pada posljednjih godina, pogotovo u Crnoj Gori, a odnosi ove dvije stare balkanske države nikada nijesu bili na nižem stepenu razumijevanja nego što su sada. Jedan od uzroka je što nikada na objektivan i nepristrasan način nijesu analizirani potezi iz prošlosti, kako bi se rasčistile naslage nesloge stvarane gotovo vijek. Jedan od najvažnijih istorijskih momenata, čije se negativne posljedice, zbog jednostranog tumačenja, manifestuju i danas je upravo Podgorička skupština 1918.
A zašto? Malo je prostora da se pobroji sve što se tih dana u Crnoj Gori radilo. Ipak:
- Podgoričku skupštinu, sa imenom, VELIKA NARODNA SKUPŠTINA, ustanovio je samozvani Centralni izvršni odbor za ujedinjenje Crne Gore i Srbije, odlukom koju je donio na svojoj sjednici 7.novembra 1918. godine u Beranama. Odlukama je suspendovana primjena tada važećeg crnogorskog Zakona o izboru narodnijeh poslanika, po kojem su prema ustavnim određenjima, jedino legalno mogli biti birani predstavnici naroda.
Centralni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore organizovala je Kraljevska Vlada Srbije. Njen povjerenik je, odlukom od 15.10.1918. Svetozar Tomić-šef Crnogorskog odsjeka u Ministarstvu inostranih dela, koji sa srpskom vojskom putuje u Crnu Goru da organizuje Skupštinu. Dakle, ne postoji odluka za formiranje odbora od strane bilo kog legalnog i legitimnog organa ili političkog tijela Crne Gore, već druge države-Srbije!
-Odbor nije doživljen kao legitimno predstavništvo Crne Gore; njegovom postavljanju bune se i oni koji su za ujedinjenje. Tako, npr. advokat Mato Pavićević na sjednici tog Odbora kazuje Tomiću:
“Kao gosti i braća ste nam uvijek dobrodošli...Ali kao neki učitelji, neke putovođe, kao neki naročiti apostoli, nijeste morali znojiti vaše gojne konje kroz naše tijesne klance, niti trošiti vaše bijele pare u ove crne krševe...!”
-Odbor sam sebi i samovoljno daje vlast, određuje prava i način njihovog ostvarivanja. Postavlja načelnike i druge nosioce vlasti u okruzima, srezovima, kapetanijama...čime stvara povoljne pretpostavke da se putem lokalnih organa vlasti osigura željena odluka.
-Odbor svojim odlukama nije samo uzurpirao vrhovnu vlast tada suverene države, sa živim kraljem i Vladom u izbjeglištvu, nije samo izvršio ustavno i pravno nasilje i srušio crnogorski suverenitet, već je i grubo povrijedio crnogorsko dostojanstvo. Crnogorskom narodu je oduzeo pravo da bude gazda u vlastitoj kući, grubo ga potcijenio iskazavši stav da je narod Crne Gore-narod sa kojim drugi raspolaže.
Odluke koje je Odbor donio-nelegitimne su, jer su donesene bez ovlašćenja bilo kog dijela naroda iz Crne Gore.A bez takvog ovlašćenja-nema pravnog mandata za valjanu, legitimnu, legalnu i pravnu odluku.

IZBOR “POSLANIKA”

Iako postoji Zakon o izboru narodnijeh poslanika, izbor budućih poslanika vrši se na osnovu Pravila Centralnog izvršnog odbora (CIO), čime su prekršena i u svim evropskim zemljama važeća pravila da samo organ sa ustavnim kapacitetom zakonodavnog organa, zakonom propisuje izborni postupak za izbor članova tijela koje odlučuje o državnim poslovima.
Propisano je, dakle, da se izbori sprovedu:
bez biračkih spiskova, bez traženja na zborovima bilo kakvih izprava o identitetu prisutnih i dokaza o posjedovanju prava glasa u određenom mjestu; bez određenja ko podnosi valjanu listu kandidata i koje uslove podnosilac treba da ispuni da bi lista bila valjana; bez obaveze da se određuju birački odbori koji će rukovoditi glasanjem i izbornim radnjama na zborovima; bez određenja koji procenat od prisutnih i od ukupnog broja glasača, na teritoriji za koju se zbor održava, treba da dobije kandidat za povjerenika da bi dobio mandat povjerenika,odnosno, koji procenat glasova povjerenika treba da dobije kandidat za poslanika , da bi dobio mandat poslanika.Nije određeno, što je posebno značajno, ko i na koji način saziva zborove na kojima se biraju povjerenici. Za pripremu izbora i povjerenika građani su imali od tri do devet dana!

ATMOSFERA IZBORA

Teško da bi sa ove vremenske distance mogli ocijeniti da su atmosfera i uslovi održavanja izbora bili slobodni. Prije svega, zbog uvođenja policijskog sata! Naime, naredbom br.1, od 9.novembra, komandant mjesta na Cetinju, srpski potpukovnik Simović, naređuje da se od 7 sati uveče do 5 ujutro zabranjuje izlazak iz kuća i slobodno kretanje po ulicama. Naredba vrijedi i u vrijeme sprovođenja izbora.Istovremeno se publikuju raznorazni proglasi, kao npr. onaj tzv.Organizovane Cetinjske omladine u kojem, uz ostalo, piše: “Crnogorac, koji bi bio protivu ujedinjenja Srpskog naroda, taj je izdajnik, to nije Srbin, već je izrod, njega će narod zgaziti kao crva koji kalja zemlju kud prolazi”. Na kraju proglasa stoji: Ujedinjenje se mora izvršiti!
Kao posebnu vrstu pritiska i možda, najteži oblik neregularnosti tadašnjih izbora navodim činjenicu da Crnogorcima iz inostranstva koji su, svršetkom rata željeli da se vrate u Crnu Goru, nije bio omogućen povratak, niti glasanje na izborima. Prema nekim podacima, aprila 1918. godine u pet logora interniraca, bilo je 9950 Crnogoraca među kojima 17 generala i 709 oficira.
Čovjek koji nikako nije smio doći u Crnu Goru je bio kralj Nikola. U jednom od više telegrama koje je Centralni izvršni odbor uputio Vladi Srbije se doslovce kaže: “Spriječiti ulazak kralja Nikole i njegovih sinova do 20.novembra u Crnu Goru, znači ujedinjenje svršeno!”
Neregularnost izborima je, u ovom kontekstu, doprinijela i srpska vojska koja je boravila tada u Crnoj Gori. Bila je to vojska, de facto, druge države, koja je direktnim mjerama sprečavala da unionisti u Crnoj Gori dobiju političke oponente ili političke partnere u procesu konstituisanja Podgoričke skupštine. Srpska vojska je time grubo povrijedila suverenitet države Crne Gore i njenog naroda.
I na kraju: U istoriji nije poznato da je neka skupština usvojila akt sudbinskog značaja za jednu državu, za čitav jedan narod, a da o njegovoj sadržini, značenju i implikacijama nije raspravljano ni u načelu ni u pojedinostima.

Suštinska poruka skupštine

Potpredsjednik Podgoričke skupštine Savo Fatić, inače predstavnik socijalista, u stvari, bijelih komunista, u zapisniku iste od 14/27. 11. 1918:
"Ja ve molim, gospodo, da stavimo na stranu istoriju Crne Gore. Što se pak tiče njezine političke istorije, ja je dijelim na dva dijela: na onu do juče i od juče. Mi više nijesmo Crnogorci nego Srbi"

Iz Proglasa kralja Nikole Crnogorcima: Političarima iz Biograda cilj opravdava sredstvo

-Vama je poznato da zvanična Srbija već odavno u Crnoj Gori nije gledala brata i drugara, na zajedničkomu poslu, nego protivnika, koga je po nekomu čudnome shvatanju trebalo trsiti, tobož, u interesu Srbije. Naoružani neobješnjivom mržnjom prema Crnoj Gori i njezinijem predstavnicima i lišeni solidne moralne osnove, izvjesni političari iz Biograda, postavili su se u politici prema Crnoj Gori na načelo: cilj opravdava svako sredstvo…Vođena je protiv nas jedna najodvratnija kampanja kojoj je bio cilj: omalovažiti ulogu Crne Gore u ovomu ratu i srušiti njezin visoki ugled među saveznicima…Meni u izgnanstvu ostao je mučan i ničijem nezaslužen zadatak da branim čast i ugled Crne Gore…Pored svijeh kleveta, Vlada Srbije nije uspjela da diplomatski uništi Crnu Goru, okupirala ju je, u ime vlade Srbije, njezina vojska. ..Da bi se pred svijetom kao Pilat mogla od svoga bogomrskoga i u istoriji nezapamćenoga zločina pravdati i preturati ga na narod crnogorski, ona je falsifikovala volju naroda. Skupila je tzv. Veliku narodnu skupštinu na jedan nasilnički način, čije odluke nemaju nikakve važnosti…Crna je Gora Crnogoraca! To je bilo i to će biti!…Sami Crnogorci i niko više odlučiće slobodno zakonskijem putem o budućnosti Crne Gore…
(''Na Badnji dan 1918.godine)